گروه هنر- محمد صابری؛ «همه ما شرایط امروز را می‌دانیم و تا سال‌ها خاطرات سال کرونایی را برای کودکان خود و نسل‌های بعد تعریف خواهیم کرد، مهم این است که در این شرایط ما تصمیم به برگزاری جشنواره گرفته‌ایم.»؛ سید محمدمهدی طباطبایی‌نژاد دبیر سی‌ونهمین جشنواره فیلم فجر، روز گذشته با این اظهارنظر، دست روی یکی از مهمترین ویژگی‌های این دوره از جشنواره گذاشت؛ سی و نهمین جشنواره فیلم فجر، بی‌تردید تا سال‌ها به‌عنوان یکی از دوره‌های تاریخی این رویداد محسوب خواهد شد و از منظر اشتباهات، ریسک‌ها، تصمیم‌گیری‌ها، ابداعات و دستاوردها مورد قضاوت و تحلیل آیندگان قرار خواهد گرفت.
تا اینجا اما مهمترین نکته همان است که طباطبایی‌نژاد به آن اشاره کرد؛ «تصمیم به برگزاری». مسئولان سازمان سینمایی و مدیران مهمترین رویداد سینمایی کشور، در مقطعی بحرانی دست به این تصمیم زدند. در شرایطی که فراگیری ویروس کرونا، تبدیل به تهدید جدی برای بسیاری از صنوف و حتی فعالیت‌های روزمره مردم شده است، تصمیم‌گیری برای برگزاری رویدادی با مختصات جشنواره فیلم فجر، آن هم در موعد زمانی مقرر هرساله، یک ریسک محسوب می‌شد؛ ریسکی که تن دادن به آن نه نقطه پایان که سرآغاز چالش‌هایی جدی برای دبیر و دیگر عوامل اجرایی این رویداد خواهد بود.
بنابر آنچه روز گذشته و در نشست رسانه‌ای دبیر سی‌ونهمین جشنواره فیلم فجر تبیین و تشریح شد، تا به اینجا تصمیم به برگزاری جشنواره در بازه زمانی ۱۲ تا ۲۲ بهمن‌ماه ۹۹ قطعی است و آنچه به‌عنوان اصلی‌ترین تغییر در سازوکار اجرایی جشنواره مدنظر قرار گرفته است، لغو اکران عمومی فیلم‌ها و تمرکز بر تماشای کلیه فیلم‌های متقاضی از سوی هیأت داوران و معرفی برگزیدگان در آیین اختتامیه در تاریخ ۲۲ بهمن‌ماه است.
در این مدل برگزاری «فیلم‌ها» عملاً رونمایی نمی‌شوند و تنها از سوی جمع محدود هیأت داوران قضاوت شده و کاندیداهای بخش‌های مختلف معرفی می‌شوند؛ در گام دوم برگزاری جشنواره که مشروط به بهبود شرایط کرونایی کشور و تصمیمات ابلاغی از سوی ستاد ملی کرونا شده است، فیلم‌های راه‌یافته به فهرست کاندیداها، این شانس را دارند که به‌صورت محدود و در همان بازه ۱۰ روزه ۱۲ تا ۲۲ بهمن‌ماه برای گروهی از سینماگران و اصحاب رسانه اکران شوند.
مخاطبان عادی و علاقمندان مردمی تماشای فیلم‌های جشنواره اما باید منتظر بهبود بیشتر شرایط کرونایی و چراغ سبز ستاد ملی کرونا برای بازگشایی سینماها بمانند که در آن صورت سینماهای منتخب با رعایت پروتکل‌های بهداشتی می‌توانند میزبان مخاطبان مردمی جشنواره باشند.
آنچه تا به اینجا مرور شد، توصیف مختصات برگزاری جشنواره سی‌ونهم، مطابق تصمیم‌گیری مسئولان اجرایی این رویداد است؛ اجرای اینگونه جشنواره فجر اما چه چالش‌هایی را به همراه خواهد داشت؟
چالش‌های برگزاری؛ جشنواره در سایه تهدید کرونا
از ابتدای فراگیری ویروس کرونا در جهان، بسیاری از رویدادهای سینمایی، در مواردی حتی برای نخستین‌بار، ناگزیر از دست بردن در قواعد برگزاری و حتی تن دادن به تغییر در تقویم خود شدند. تغییراتی که حتی مراسم سالانه اسکار و رویدادهای مهمی چون جشنواره‌های کن، ونیز و برلین هم ناگزیر از تن دادن به آن شدند و هر یک تلاش کردند برمبنای ملاحظات و امکانات خود، تهدید «کرونا» را به حداقل برسانند.
فصل مشترک رویدادها و جشنواره‌های سینمایی برگزارشده از ابتدای امسال هم تمرکز بر ظرفیت مجازی و ارتباط آنلاین با مخاطبان بوده است. ظرفیتی که طبیعتاً برای یک جشن محدودیتی به همراه ندارد اما در زمینه مهمترین دستورکار یک «جشنواره» یعنی «نمایش آثار» با چالشی جدی مواجه است؛ سرقت آثار و نبود امنیت برای حفظ حقوق صاحبان آثارطبق فهرست رسمی جشنواره‌ها و رویدادهای سینمایی کشور در سال ۹۹ و غیر از بخش ملی و بین‌المللی جشنواره فیلم فجر مجموعاً ۲۴ جشنواره مجوز برگزاری خود را از سازمان سینمایی دریافت کرده‌اند. از این میان «جشن حافظ» در بخش خصوصی و جشنواره‌های «فیلم‌های کودکان و نوجوانان»، «فیلم کوتاه تهران» و «فیلم مقاومت» در بخش دولتی برگزار شده‌اند و جشنواره «سینماحقیقت» هم از هفته آینده کلید خواهد خورد.
فصل مشترک رویدادها و جشنواره‌های سینمایی برگزارشده از ابتدای امسال هم تمرکز بر ظرفیت مجازی و ارتباط آنلاین با مخاطبان بوده است. ظرفیتی که طبیعتاً برای یک جشن محدودیتی به همراه ندارد اما در زمینه مهمترین دستورکار یک «جشنواره» یعنی «نمایش آثار» با چالشی جدی مواجه است؛ سرقت آثار و نبود امنیت برای حفظ حقوق صاحبان آثار.
با چنین تجربه‌ای طبیعتاً جشنواره فیلم فجر به‌عنوان مهمترین ویترین رونمایی از تولیدات سالانه سینمای ایران هم ناگزیر، چشم بر مهمترین برگ‌برنده خود بست؛ البته همچنان امید برای تغییر شرایط و میزبانی از مخاطبان وجود دارد.
۱) اکران جشنواره‌ای
براساس آنچه در فراخوان جشنواره سی و نهم درج شده است؛ «نمایش فیلم‌ها در جشنواره، مطابق با ضوابط و مقررات سازمان سینمایی و مشروط به موافقت ستاد ملی مقابله با کرونا خواهد بود.» و همین پیش‌شرط به معنای آن است که جشنواره فجر فعلاً و تا اتخاذ تصمیمات احتمالی بعدی از سوی ستاد کرونا، قرار است «بدون اکران» برگزار شود.
هیجان اصلی برگزاری جشنواره فجر در هر سال، رونمایی از تازه‌ترین آثار سینماگران است. رونمایی از ایده «داوری صرف آثار بدون اکران» از همان دقایق ابتدایی انتقادهایی را متوجه مسئولان جشنواره سی‌ونهم کرد؛ به‌خصوص از سوی گروهی که معتقد هستند با حذف «مخاطب» عملاً «جشنواره» ماهیت اصلی خود را از دست می‌دهد و اعطای صرف جوایز به‌واسطه داوری کارشناسان و صاحب‌نظران سینمایی، «فجر سی‌ونهم» را شبیه به جوایز «آکادمی» می‌کند.
مهمترین سیمرغ جشنواره فیلم فجر در ادوار مختلف یعنی «بهترین فیلم از نگاه تماشاگران» هم حالا در حالت تعلیق به سر می‌برد و اگر با نظر ستاد کرونا، امکان اکران عمومی حداقلی در بازه زمانی ۱۲ تا ۲۲ بهمن فراهم نشود، عملاً جشنواره سی‌ونهم مهمترین جایزه خود را باید از فهرست جوایزش حذف کند؛ جایزه‌ای که دارنده آن شانس ورود بی‌دغدغه به چرخه اکران نوروزی را هم به‌دست می‌آورد و این یعنی سوخت شدن یک فرصت برای فیلمی که بالقوه قابلیت شکار این سیمرغ را داشت.
واقعیت اما این است که هرچند موضع منتقدان، خالی از صحت و استدلال هم نیست، اما باید پذیرفت جشنواره سی‌ونهم قرار است یک تجربه کاملاً «ویژه» برای سینمای ایران قلمداد شود به این معنا که تغییرات این دوره گذرا و متوقف به همین شرایط کرونایی است و نمی‌توان با آن به‌عنوان تصمیمی تأثیرگذار بر مسیر حرکت «فجر» در سال‌های آینده و پس از عبور از تهدید کرونا، مواجه شد.
۲) داوری بدون انتخاب!
حذف کامل هیأت‌های انتخاب یکی دیگر از ریسک‌های تصمیم‌گیری درباره این دوره از جشنواره فیلم فجر محسوب می‌شود. پذیرش کامل آثار متقاضی در بخش اصلی یعنی «سودای سیمرغ»، از همین مرحله طرح ایده، این ابهام را رقم زده است که آیا این رویکرد قرار است منتهی به افت کیفی ویترین جشنواره فجر شود؟
از سوی دیگر ترکیب کمی و کیفی داوران این دوره هم چالشی جدی برای مسئولان جشنواره محسوب می‌شود؛ داورانی که قرار است تعداد بالای آثار متقاضی را مستقیماً به تماشا بنشینند و نظرات آنها در زمینه معرفی کاندیداها، تعیین‌کننده شانس فیلم‌ها برای بهره‌مندی از فرصت احتمالی و حداقلی اکران برای مخاطبان جشنواره محسوب می‌شود.
اینکه کدام سینماگران، تن به حضور در ترکیب داوری جشنواره امسال را خواهند داد باید منتظر ماند دید، اما واقعیت این است که داوران این دوره از جشنواره کار سختی پیش روی خود دارند و از هم‌اکنون باید خود را برای چالش‌های انتقادی با رسانه‌ها آماده کنند.
۳) اکران عمومی
از همه موارد فوق که بگذریم، چالش اصلی مدیریت سینما، تراز کردن فرآیند برگزاری جشنواره فجر با چرخه اکران است. همان‌طور که در آغاز گزارش اشاره شد، کرونا، چرخه اکران سینماها را به‌طور کامل متوقف کرده و حالا و با احتساب جشنواره سی‌وهشتم به‌عنوان مبدأ، درهای سینماها شاهد صفی طویل از فیلم‌های متقاضی اکران هستند!
تراکم فیلم‌های مانده در صف اکران این چالش را برای فیلم‌های متقاضی حضور در جشنواره فجر امسال به همراه خواهد داشت که به شرط عبور از تهدید کرونا و عادی شدن شرایط، آیا سینمای ایران ظرفیت پذیرش این حجم از آثار تازه وارد به صف اکران را دارد؟
مشخصاً اگر مطابق پیش‌بینی‌های خوش‌بینانه قرار بر پایان تعطیلات کرونایی سالن‌های سینما، از نوروز ۱۴۰۰ باشد، کدام فیلم‌ها در اولویت اکران خواهند بود، فیلم‌های پرتوفیق جشنواره سی‌وهشتم که به امید اکران مناسب، تن به اکران در سال ۹۹ نداده‌اند و امید بسیار زیادی هم برای جذب مخاطب دارند، یا فیلم‌هایی که احتمالاً حضور هر یک در جشنواره سی‌ونهم و انتشار اخبار مرتبط با متن و حاشیه آنها در فضای رسانه‌ای، هر کدام را به یکی از شانس‌های بالقوه فتح گیشه تبدیل می‌کند؟
این چالش البته صرفاً محدود به جشنواره فجر نیست؛ کل سینمای ایران باید خود را برای مواجهه با این چالش آماده کند. با عبور از کرونا، ظرفیت اکران سینماها نیاز به یک مدیریت درست و دقیق دارد، تا نه فیلمی قربانی «فیلمسوزی» شود و نه سرمایه‌ای در صف اکران، پایمال.
چالش‌های تولید؛ جشن سینما با کدام فیلم‌ها؟
فارغ از سازوکار اجرایی جشنواره سی‌ونهم فیلم فجر اما نمی‌توان از مختصات ویترین جشنواره گفت و از چالش‌های تأمین آثار نگفت. شرایط کرونایی از ابتدای امسال، علاوه‌بر چرخه اکران و تحمیل تعطیلات بلندمدت بر سالن‌های سینمایی، چرخه «تولید» را هم با دست‌اندازهای جدی مواجه کرده و همین اتفاق کمیت تولید سالانه سینمای ایران در نیمه نخست سال ۹۹ را به طرز مشهودی با کاهش مواجه کرد.
در چنین شرایطی، تأمین فیلم مکفی برای برگزاری پرشور جشنواره فجر، یکی از دغدغه‌های جدی علاقمندان سینما از چندماه قبل بود.
هرچند دبیر جشنواره سی‌ونهم پیش‌بینی کرده است که تا پایان مهلت تکمیل فرم تقاضای حضور از سینما فیلم‌های در حال ساخت، آمار آثار متقاضی به حدود ۴۰ تا ۵۰ فیلم خواهد رسید و در نبود هیأت انتخاب، همه این آثار در بخش «سودای سیمرغ» مورد داوری قرار خواهند گرفت اما با مرور اخبار رسمی و غیررسمی شاید بتوان تصویری واضح‌تر از ترکیب احتمالی فیلم‌های حاضر در این متفاوت‌ترین دوره جشنواره فیلم فجر به‌دست آورد.
۱) به روایت آمار
براساس آمار رسمی اعلام شده از سوی مسعود نجفی مدیرکل روابط عمومی سازمان سینمایی، از ابتدای امسال تعداد فیلم‌هایی که در مرحله تولید قرار دارند، نسبت به سال قبل تغییر محسوسی داشته است؛ «در میان پروانه‌های ساخت صادر شده از ابتدای امسال حدود ۵۴ فیلم در مرحله پیش‌تولید هستند و منتظرند تا با آماده شدن شرایط جلوی دوربین بروند. ۲۴ فیلم در مراحل مختلف تولید قرار دارند و تنها ۵ فیلم آماده نمایش شده‌اند.
در میان پروانه‌های ساخت صادر شده از ابتدای امسال حدود ۵۴ فیلم در مرحله پیش‌تولید هستند و منتظرند تا با آماده شدن شرایط جلوی دوربین بروند. ۲۴ فیلم در مراحل مختلف تولید قرار دارند و تنها ۵ فیلم آماده نمایش شده‌اندبر این اساس سایر فیلم‌های دارای پروانه ساخت کماکان متوقف هستند و برخی هنوز حتی موفق به جذب سرمایه‌گذار هم نشده‌اند.
هرچند در خوشبینانه‌ترین حالت و با نهایی شدن فرآیند تولید ۲۴ فیلم در مسیر تولید، آمار مجموع فیلم‌های آماده نمایشی که همین امسال پروانه ساخت خود را دریافت کرده‌اند از مرز ۳۰ فیلم فراتر نخواهد رفت اما طبق تجربه دوره‌های گذشته، بخش عمده‌ای از فیلم‌های متقاضی حضور در این رویداد سینمایی آثاری هستند که پروانه ساخت را در سال‌های قبل‌تر دریافت کرده و حتی برخی از آنها فیلم‌های تولیدشده در سال گذشته محسوب می‌شوند که به هر دلیل امکان حضور در جشنواره فجر را در سال تولید به دست نیاورده و با یک سال تأخیر فرم تقاضای حضور در این رویداد را پر می‌کنند.
آمار ۴۰ تا ۵۰ فیلم متقاضی جشنواره سی‌ونهم که طباطبایی‌نژاد به‌عنوان پیش‌بینی آن را ارائه کرده است، برآمده از این ترکیب است و دور از ذهن هم به نظر نمی‌رسد. اما این کمیت امیدوارکننده، الزاماً به یک ترکیب کیفی هم منتهی می‌شود یا به دلیل حذف فرآیند انتخاب و پذیرش حداکثری آثار متقاضی، شاهد افت مشهود کیفیت آثار و قدر دیدن ناگزیر فیلم‌های فاقد استانداردهای حداقلی در ویترین «فجر» خواهیم بود؟
۲) در آرزوی همراهی نام‌ها
هرچند در سایه تهدیدات کرونایی و حاشیه‌سازی‌های رسانه‌ای برای برخی پروژه‌های سینمایی در دست تولید، از ابتدای سال ۹۹ تلاش اکثر گروه‌های فیلمسازی حرکت با چراغ خاموش و تولید بدون سروصدا بوده است، اما بازهم مروری بر خبرهای مرتبط با تولید فیلم‌های سینمایی نشان از آن دارد که جشنواره سی‌ونهم تا همین‌جا و لااقل روی کاغذ، چندان هم نباید نسبت به حضور فیلم‌های مطرح و نام‌های شاخص ناامید باشد.
اصغر فرهادی این روزها فیلم «قهرمان» را در شیراز در دست تولید دارد. مسعود کیمیایی «خائن‌کشی» را با اقتباس از یک کاراکتر واقعی تاریخ معاصر کلید زده است. محمدحسین مهدویان «شیشلیک» را به‌عنوان اولین فیلم کمدی کارنامه‌اش در مراحل پایانی تولید دارد. نرگس آبیار «ابلق» را در سکوت کامل خبری کارگردانی کرده است. حمید نعمت‌الله فیلم جنجالی «قاتل و وحشی» را که به دلیل حواشی از حضور در جشنواره گذشته فجر بازماند، آماده عرضه به جشنواره سی‌ونهم کرده است. روح‌الله حجازی «روشن» را در همان ماه‌های ابتدایی امسال مقابل دوربین برد. وحید جلیلوند همچنان پیگیر مقدمات تولید «شب، داخلی، دیوار» است و احتمالاً در سکوت خبری آن را مقابل دوربین برده است. سعید سهیلی فیلم جنجالی «گشت ارشاد» را به فصل سوم رسانده و «گشت ۳» را در تهران مقابل دوربین برد. منیر قیدی هم با تکیه بر تجربه تحسین‌شده «ویلایی‌ها»، سراغ «دسته دختران» رفته و این روزها آخرین مراحل پیش‌تولید را سپری می‌کند.
واقعیت این است که قضاوت درباره ترکیب نهایی فیلم‌های حاضر در متفاوت‌ترین دوره جشنواره فیلم فجر هنوز زود است. بی‌تردید حضور «نام‌ها» در جشنواره‌ای که از مهمترین برگ‌برنده خود یعنی شوروحال «مخاطب» بی‌بهره است، عنصری حیاتی محسوب می‌شودهمین ترکیب اسامی به روشنی نشان می‌دهد که در صورت مهیا بودن شرایط برای تولید بی‌دردسر و زمان‌بندی درست برای رساندن فیلم به جشنواره، فجر سی‌ونهم می‌تواند یکی از کنجکاوی‌برانگیزترین ترکیب فیلم‌ها را تجربه کند؛ آن هم در سالی که مخاطبان و سینمادوستان احتمالاً از تماشای فیلم‌ها بی‌بهره خواهند ماند و تنها باید نظاره‌گر رقابت «نام‌ها» باشند.
به ترکیب بالا می‌توان فیلم‌های کنجکاوی‌برانگیز دیگری را هم اضافه کرد؛ احمد مرادپور کارگردان فیلم ماندگار «سجاده آتش» پس از سال‌ها دوری از سینما امسال «کارو» را کارگردانی کرده است که طولانی‌شدن مراحل تولید باعث شد به جشنواره فجر گذشته نرسید. حامد محمدی کمدی «چپ، راست» را با حضور سه کارگردان کمدی یعنی رامبد جوان، پیمان قاسم‌خانی و سروش صحت، به سرانجام رسانده است. مهدی جعفری پس از تجربه تحسین‌شده «بیست و سه نفر»، فیلم «یدو» را کارگردانی کرده است. علی غفاری سال‌ها بعد از تجربه «استرداد»، با فیلم «تک‌تیرانداز» که سوژه‌ای به‌شدت جذاب دارد، خود را به جشنواره سی‌ونهم خواهد رساند.
محسن قرایی فیلم پربازیگر «بدون همه‌چیز» را در شرایطی نه‌چندان مساعد و با تولیدی سخت به سرانجام رسانده است. کیارش اسدی‌زاده پس از درخشش و تحسین اولین سریالش یعنی «کرگدن» فیلم سینمایی «مجوز خروج» را در سکوت خبری به پایان رسانده است. علیرضا امینی پس از سال‌ها کم‌کاری ۲ پروژه «راند چهارم» و «رقص دلفین‌ها» را در مراحل مختلف تولید دارد و شاید کارگردان ۲ فیلمه جشنواره امسال باشد.
هرچند به گفته دبیر جشنواره سی‌ونهم به دلیل پذیرش همه فیلم‌های متقاضی در بخش «سودای سیمرغ» امسال خبری از بخش «نگاه نو» یا همان رقابت فیلم‌اولی‌ها نیست اما فیلم‌اولی‌های کنجکاوی‌برانگیز در جشنواره امسال هم حضور دارند. محمدامین کریم‌پور چهره اینستاگرامی که دریافت پروانه ساختش برای فیلم اولش حسابی حاشیه‌ساز شد، حالا «حکم تجدیدنظر» را نهایی کرده و قرار است در جشنواره مورد قضاوت قرار بگیرد. حمیدرضا آذرنگ بازیگر توانای تئاتر و سینما براساس یکی از نمایشنامه‌های خود، فیلم «روزی روزگاری آبادان» را کارگردانی کرده است. مستانه مهاجر تدوینگر باسابقه سینمای ایران در اولین تجربه کارگردانی خود «جوجه تیغی» را به سرانجام رسانده است. حسین دارابی با همراهی محمدرضا شفاه تهیه‌کننده فیلم جنجالی «دیدن این فیلم جرم است»، قرار است پروژه «مصلحت نظام» را کارگردانی کند. سحر مصیبی که کارگردانی مستند تحسین‌شده «صفر تا سکو» را در کارنامه خود دارد هم «اورکا» را با بازی ترانه علیدوستی به‌عنوان اولین فیلم داستانی کارنامه‌اش کارگردانی کرده است.
با وجود تمام این اطلاعات و داده‌ها اما واقعیت این است که قضاوت درباره ترکیب نهایی فیلم‌های حاضر در متفاوت‌ترین دوره جشنواره فیلم فجر هنوز زود است. بی‌تردید حضور «نام‌ها» در جشنواره‌ای که از مهمترین برگ‌برنده خود یعنی شور و حال «مخاطب» بی‌بهره است، عنصری حیاتی محسوب می‌شود. جشنواره‌ای که قطعاً تا سال‌های سال به‌عنوان یکی از نمادهای «تلاش سینمای ایران برای زنده ماندن در سایه تهدید کرونا»، کارنامه‌اش مورد تحلیل و بازخوانی قرار خواهد گرفت.
